Concrete beleidsaanbevelingen voor het laten ontgroeien van een gemeente

Ontgroeien als strategie om binnen planetaire grenzen te blijven, hoe doe je dat als Nederlandse gemeente? In een verkennend onderzoek, mede uitgevoerd door Klimaatplein oprichter Rob van der Rijt, wordt hier antwoord op gegeven. Het onderzoek sluit af met concrete beleidsaanbevelingen voor gemeenten die we in deze bijdrage met u delen.

Wat is ontgroeien?

Ontgroeien (of degrowth in het Engels) is: ‘een geplande vermindering van overtollig energie- en materialenverbruik om de economie weer in balans te brengen met de levende wereld op een veilige en rechtvaardige manier’. Ontgroeien is volgens de wetenschap nodig omdat we in het huidige economische paradigma van continue economische groei de aarde en de wezens die daarop leven uitputten en afsterven.

Om duurzaam gebruik te blijven maken van de natuurlijke hulpbronnen van de aarde, moeten we als mensheid binnen planetaire grenzen gaan leven. Planetaire grenzen geven de veilige leefruimte aan die het aardse systeem ons als mensheid kan bieden. Biodiversiteitsverlies, klimaatverandering, de antropogene verstoring van de stikstofcyclus en recentelijk ook chemische vervuiling en de watervoorraad voor planten zijn, van een set van negen planetaire grenzen, reeds overschreden. En de mensheid zal binnenkort de grenzen naderen voor negatieve verandering in landgebruik, oceaanverzuring en de verstoring van de wereldwijde fosforcyclus. 

Groene groei of ontgroeien

Groene groei veronderstelt dat we economische groei kunnen combineren met een afname van de druk op de planetaire grenzen. Daarvoor zijn dan technische innovaties nodig die ervoor zorgen dat we bijvoorbeeld CO2 kunnen afvangen en opslaan of stallen voor vee stikstof- en klimaatvriendelijker kunnen maken. In de praktijk blijkt echter keer op keer dat economische groei altijd gepaard gaat met méér energie en materialenverbruik. En dat leidt dan automatisch weer tot meer milieu en sociale druk.

Ook een circulaire economie, vaak genoemd als dé uitkomst voor een duurzamer wereld, blijft een luchtkasteel zolang het groei-imperatief de economie drijft. De recyclingpercentages zijn laag (12,8% in de EU) en ze nemen slechts langzaam toe, en recyclingprocessen vereisen over het algemeen nog steeds een aanzienlijke hoeveelheid energie en nieuwe grondstoffen. Het belangrijkste is dat recycling beperkt is in zijn vermogen om middelen te verschaffen voor een steeds maar groeiende economie die om steeds meer materiaal vraagt.

We moeten dus gaan ontgroeien. De transitie naar een ontgroei-maatschappij (ook wel postgroei maatschappij) vereist, naast het milieutechnische aspect, ook culturele en politieke veranderingen. Concreet beleid zoals vervuilingsplafonds, groene belastingen, werktijdverkorting of een basis- en een maximuminkomen kunnen geleidelijk leiden tot een volhoudbare wereld. Maar ontgroeien daagt niet alleen de materiële fundamenten van groei-economiën uit, het zet ook vraagtekens bij de culturele infrastructuur die dit rechtvaardigt.

Lokaal onderzoek ontgroei samenleving

In het onderzoek zijn veel initiatieven in gemeenten waargenomen die bijdragen aan een ontgroei samenleving en gemeentebestuurders zien ook het nut en de noodzaak van zo’n streven in. Toch is de uitwerking ervan in de praktijk volstrekt onvoldoende om op gemeenteniveau de bijdrage te leveren die nodig is om binnen sociale en ecologische grenzen te blijven. Het blijft waardevol om initiatieven te stimuleren die bijdragen aan minder energie- en materialenverbruik, maar zo lang het niet op een goed geplande, veilige en rechtvaardige manier wordt uitgevoerd, blijven we groene groei nastreven. Met alle ecologische en sociale schade van dien.  

Hieronder de aanbevelingen voor beleidsmakers waarmee het onderzoek positief-kritisch wordt geëindigd. Daarmee is ook direct duidelijk waar meer inspanningen nodig zijn om als gemeente binnen ecologische en sociale grenzen te kunnen bloeien. Het gehele ontgroei onderzoek is hier terug te lezen. 

Aanbevelingen voor beleidsmakers:

-Maak milieu en sociale doelen tastbaarder, stel jaarlijks stuurbare en te verifiëren doelen vast in plaats van missies of visies in een verre toekomst.

-Wat voor soort noodingrepen kan een stad reserveren wanneer milieuvervuiling, zoals CO2-uitstoot, ondanks genomen beleidsmaatregelen, toch stijgt? Maak noodscenario’s met concrete acties.

-Stel als gemeente niet alleen doelen met betrekking tot het tegengaan van opwarming van de aarde, maar stel ze voor alle negen planetaire grenzen.

-Stel vast wat het lokaal bijdragen aan de ene planetaire grens bijdraagt aan de andere. Soms versterken beleidsmaatregelen elkaar, maar soms werken ze elkaar ook tegen.  

-Werk uit wat voor soort sociaal-maatschappelijke implicaties het bereiken van planetaire vooruitgang heeft.

-Werk uit wat voor soort planetaire implicaties het bereiken van sociaal-maatschappelijke vooruitgang heeft.

-Werk uit welke gevolgen acties, die door het mondiale noorden als duurzaam worden beschouwd, betekenen voor het mondiale zuiden. Niet ieder land of werelddeel geeft dezelfde waarde aan duurzaamheid.

-Omarm of start een initiatief waarmee gemeenten geholpen worden om volledig Fair Trade producten en diensten in te kopen. Start met te onderzoeken waar het meeste geld van de lokale overheid aan wordt uitgegeven en hoe je daar 100% Fair Trade-impact kunt hebben.

– Werk uit wat voor soort implicaties klimaat- en/of ander milieubeleid heeft voor mondiale en nationale ongelijkheid. Het is in de eerste plaats het rijke Noorden dat moet ontgroeien om de aarde binnen sociale en ecologische grenzen te krijgen.

-Gebruik niet het BBP als indicator van lokale groei, maar gebruik alternatieve indicatoren gericht op sociaal en ecologisch welzijn dan wel brede welvaart.

-Zoek, bij het conceptualiseren van ontgroeien, ook naar ideeën over nationale grenzen en culturen heen.

Foto header: Oorlogsveteranen worden omgeschoold voor een carrière in de organische landbouw / M. Sullivan / Climate Visuals
Foto in tekst: Gebouw met groene gevel isoleert en creëert biodiversiteit /Abir Abdullah / Climate Visuals Countdown