Geboren ontkenners

We slaapwandelen ons richting rampspoed, zo waarschuwde Ban-Ki Moon onlangs. De uitspraak doet denken aan het beeld van de kikker in de pan met water dat langzaam tot het kookpunt werd gebracht, zoals dat door Al Gore in zijn documentaire werd gebruikt. Maar het blijkt nog veel erger dan dat: als het op klimaatverandering aankomt, zijn we geboren ontkenners.

Althans, dat zegt George Marshall, auteur van het boek ‘Don’t even think about it – why our brains are wired to ignore climate change’. Eerlijk gezegd: optimistisch word je er niet van als je het relaas van Marshall leest.

Evolutionair geprogrammeerd om passief te blijven

In zijn boek beargumenteert Marshall dat we evolutionair geprogrammeerd zijn om niets aan klimaatverandering te doen. Klimaatverandering past gewoon niet bij de manier waarop wij gevaar percipieren. We kunnen het fenomeen niet zintuigelijk waarnemen. Het is een abstract begrip waar we eigenlijk heel weinig mee kunnen. En van doemverhalen worden we onzeker: de mens floreert in stabiele, zekere omgevingen – niet in een omgeving waar de alarmbellen voortdurend afgaan en rampspoed wordt gepredikt. We zijn (de meesten onder ons in ieder geval) bang voor de dood en er vooral op gericht om onszelf en onze naasten te helpen overleven.

Eigenbelang, korte termijn en statusgericht

Het betoog van Marshall heeft sterke raakvlakken met een artikel van de Nederlandse hoogleraar evolutionaire psychologie Mark van Vugt, genaamd ‘The evolutionary bases for sustainable behavior’. Er zijn volgens dat artikel vijf kenmerken van onze geëvolueerde psyche die duurzaam gedrag danig in de weg zitten: we zijn vooral gericht op eigenbelang, we zijn korte termijn gericht, we zijn gericht op status, we kopiëren makkelijk gedrag van anderen en we zijn geneigd te ontkennen wat we niet zintuigelijk kunnen waarnemen. En daar hebben we het mee te schaften.

De hoopvolle kant

Er is echter een hoopvolle kant: diezelfde kenmerken van onze geëvolueerde psyche kunnen we ook in ons voordeel gebruiken. We kunnen contexten creëren waarin we via sociale prikkels die op onze neigingen inspelen worden aangezet tot duurzaam gedrag. Duurzaam gedrag wordt leuk door uitdaging en beloning. Voorbeeldgedrag is essentieel. En luchtvervuiling betekent niet zoveel, totdat je niets meer kunt zien door de smog. We moeten op zoek naar wat ons raakt. Waardoor we ons gedrag aanpassen. Het is een soort omdenken voor gevorderden.

Aanzetten tot actie

Toch blijft een onbehaaglijk gevoel hangen als je het werk van Marshall en Van Vugt leest. Dat gevoel wordt nog eens versterkt als je weet dat Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman eens heeft aangegeven eigenlijk ronduit pessimistisch te zijn over de mogelijkheden van het menselijk gedrag om klimaatverandering tegen te gaan. Het geeft te denken, maar het moet vooral tot doen aanzetten. Dus geef die sociale prikkels wanneer, waar en aan wie je maar kunt. Net zolang totdat we het niet meer kunnen ontkennen.